Moyaklar — yorg?oq ichida joylashgan kabutar tuxumidan yirikroq, oval shaklli juft a?zo. Har bir moyak etti qavat bilan o?ralgan bo?lib, urug? tizimchasiga osilgan tarzda turadi. Urug? tizimchalari orqali esa urug? chiqaruv yo?lagi, qon, limfa tomirlari, asab va mushak tolalari o?tadi. Moyaklar ichida uzun, ingichka o?ram tarzidagi urug? kanalchalari mavjud. Ular hajman moyakning yarmidan ko?prog?ini tashkil etadi. Moyaklar qattiq qobiq bilan o?ralgan bo?lib, u o?z navbatida nursimon tusda a?zo ichiga kiradi va tilimsimon bo?lmachalarning paydo bo?lishiga olib keladi. Ushbu bo?lmachalar ichini urug? kanalchalari to?ldirib, 250-300 nafarga etadigan mitti tilimlarni hosil qiladi. Urug? kanalchalarining devorlarida maniy hamda Sertoli tayanch hujayralarini ilg?ash mumkin. Urug? kanalchalarining ichida esa etuk spermatozon hujayralar joylashadi. Urug? kanalchalarining tashqi qismida, ya?ni oraliqlarida interstitsial endokrinotsntlar — tuxumlar glandulotsitlarn bo?lgan Leydiga hujayralari joylashadi. Umuman, bajaradigan vazifalari nuqtai nazaridan jinsiy a?zolarning o?zaro uzviy bog?liq to?rt guruhini tafovut etish mumkin: 1. Jinsiy bezlar — moyaklar (urug?donlar). 2. Qo?shimcha jinsiy a?zolar, ya?ni moyak ortiqlaridagi bezchalar. 3. Jinsiy, ya?ni shahvat chiquvchi yo?llar. 4. Qovushish a?zolari (zakar va h.k.). Yuqorida ta?kidlab o?tganimizdek moyaklar ikki xil vazifani bajaradi: 1. Generativ faoliyat — spermatogenez jarayonida erkaklar jinsiy xujayralarini (spermiylarni) xosil etib, nasl davomiyligini ta?minlash. 2. Inkretor, ya?ni sekretor faoliyat — gormonlar ishlab chiqish. Odatda, moyaklar da erkaklarga xos gormon — androgenlar asosan testosteron shaklida ishlab chiqiladi. Shuningdek, moyaklarda ozroq miqdorda ayollarga xos gormon — estrogenlar ham asosan estradiol shaklida ishlab chiqiladi. Testosteron faol androgen gormon hisoblanib, moyaklar interstitsial to?qimasida yakka yoxud g?uj bo?lib joylashgan glanduloditlarda, ya?ni Leydiga hujayralarida ishlab chiqiladi. Bu gormon hisobiga rasidalik alomatlari va jinsiy mayl vujudga keladi. Odatda, 25-40 yoshdagi erkaklar organizmida, sutka davomida 4-7 mg testosteron ishlab chiqiladi. Testosteron urug? pufakchalarida fruktozaning, prostata bezida fosfataza va limon kislotasining, moyak ortiqlarida kornitin moddasining paydo bo?lish jarayonini kuchaytiradi. Yuqorida ta?kidlangan moddalar miqdorining shahvat tarkibida pasayib ketishi moyaklarning sekretor faoliyati susayganligidan dalolatdir. Urug? kanalchalarida spermatogenez jarayoni erkaklarning xos gormonlari — androgenlar ta?sirida 74 kun davom etadi. Moyak ortiqlari embrional bosqichda alohida a?zo sifatida rivojlansada, go?dak tug?ilgan paytdayoq moyakning orqa tomoniga yuqoridan tutashadi. Bu ortiqlar androgenlar ishlab chiqilishidagi faol sekretor a?zolar hisoblanadi. Moyaklarning o?ram shaklidagi urug? kanalchalari tuxum turlaridan o?tgach, ortiqlar ichida qaytadan o?ramlar tashkil etadi. Uzunroq, to?g?ri bu kanalchalar konik shaklli tilimchalarni xosil qiladi. 5-18 nafar moyak ortig?i o?ramalarin1shg eng kattasi, balanddagisidan boshlab barcha tilimchalar o?rami ochiladigan ortiq yo?lchasi o?tadi. 6-7 sm uzunlikdagi biroz egriroq bu urug? yo?lchasi distal bo?limga kelgach urug? olib chiquvchi yo?lga tutashadi. Shahvat hujayralari moyak ortig?ining bosh qismidan dumiga qadar 14 kun yo?l bosib o?tadi. Bu paytda hujayralar yanada etuklashadi, urug?lantirish xususiyati oshadi. Harakat davomida shahvat xujayralari moyak ortig?ining dum qismida yig?ilib, qo?nim topadi. Shu bois, ortiqning dum qismidagi spermiy hujayralar soni me?yoriy eyakulyatdagiga nisbatan o?n barobar ko?p bo?lishi mumkin. Albatta, moyak ortiqlaridagi bu jarayonlarga androgen gormonlar ijobiy ta?sir etadi. Odatda moyaklar ichida voyaga etgan spermatozoidlarga nisbatan ortiqlarda etilgan hujayralar ancha chidamli, harakatchan va urug?lantirish qobiliyati yuqori bo?ladi. Olimlar moyak ortiqlarida spermatofagiya jarayoni, ya?ni spermogenez biologik sanatsiyasi ro?y berishini aniqlashgan. Bu a?zodagi spermiofag maxsus hujayralari nuqsonli spermatozoidlarni yutib, hazm qilib, dunyoga nogiron bolalar kelish xavfini salmoqli darajada kamaytirar ekan. Agar moyak ortiqlari to?liq shikastlansa, urug? kanalchalarining to?lib qolishi va xalokati ro?y beradi. Bu esa spermatogenez jarayonining buzilishiga va bepushtlikka olib keladi. Shaxvat hujayralarining moyakdan ortiqqa o?tishi chiqaruv yo?lchasi epiteliyining tuksimon kiprikchalari yordamida hamda tuxum sekreti chiqishidagi doimiy bosim natijasida ro?y beradi. Hayotda moyak ortiqlarining tuxumlardan ayricha tarzdaligi, ortiqlarning bosh qismi nomavjudligi, keskin kichrayganligi goho esa birovining tug?ma bo?lmasligi kabi anomaliyalari uchrab turadi. Urug? chiqaruv (o?tkazuv) yo?li moyak ortiqlarining bevosita davomi tarzidagi a?zo xisoblanib, o?rtacha 45-59 sm uzunlikda bo?ladi. Bu a?zo uzunligi bo?ylab ortiq, tizim, qov, erkin va tos qismlarga bo?linadi. Bu besh qismning nihoyasi — qov bo?limi, u ampulasimon kengayish bilan tugaydi. Urug? chiqaruv yo?lining bu ampulalari o?tkir burchak ostida urug? pufakchalarining chiqaruv kanallariga tutashadi. Odatda, bu ampulali qismlar urug? pufakchasining chiqazuvchi yo?llari bilan birlashib, urug? sochuvchi majmuani tashkil etadi. Bu majmua esa prostata bezi orqali o?tib, peshob chiqaruv kanalining orqa qismidagi urug? do?mboqchasiga nuqtadek tor tirqish bo?lib ochiladi. Urug? chiqaruv yo?lining asosiy vazifasi devorlaridagi mushakli qavatning ritmik qisqarishi hisobiga moyak ortig?idagi shahvat hujayralarini urug? sochuvchi qismgacha etkazib berishdir. Urug? chiqaruv yo?lining butunlay bo?lmasligi, yopilib qolishi yoki kichrayib ketishi kabi anomal, nuqsonli turlari ham gohida uchrab turadi. Urug? pufakchalari prostata bezi tagiga yaqin joylashgan juft a?zo bo?lib, old tomondan peshob qopining tub qismiga, ort tomondan esa to?g?ri ichakning old qismiga yondosh turadi. Yetuk erkakda bu a?zoning o?rtacha uzunligi 4-5 sm.ni, eni 1,5-2 sm.ni, yug?onligi esa 1-1,5 sm.ni tashkil etadi. Urug? pufakchalari bez a?zo bo?lganligi bois androgen gormonlarga bog?liq tarzda faoliyat ko?rsatadi. Shu sababli ayrim sabablarga ko?ra moyaklari olib tashlangan kimsalarda prostata bezi bilan bir qatorda urug? pufakchalarining ham atrofik kichrayishi va keyinchalik faoliyatining asta-sekinlik bilan so?nishi kuzatiladi. Urug? pufakchalarida jelatinsimon konsistensiyali, hidsiz, shaffof yoxud oqishsimon-kulrang rangli suyuqlik ishlab chiqiladi. Ishqoriy muhitli bu sekret shahvat suyuqligining quyushqoqligini ta?minlaydi. Bu suyuqlikning tarkibiy qismi bo?lgan fruktoza esa androgen gormonlarga uzviy bog?liq holda spermatozoidlar uchun quvvat zahirasi vazifasini o?tab, ularning hayotchanligini oshiradi. Fiziologik nuqtai nazardan qaralganda, urug? pufakchasining suyuqligi shahvat quyushqoqligi va moslashuvchanligini ta?minlash yo?li bilan spermatozoidlarni jinsiy yo?llardan o?tish jarayonidagi shikastlanishlardan himoyalaydi.